پنج خط حامل و نگارش در موسیقی

هنگامی که بخواهیم با شخصی ارتباط برقرار نماییم، از نوشتن استفاده می کنیم، تا اگر آن شخص دور از ما هم باشد، بتواند افکار و مقصود ما را دریافت نماید. در موسیقی هم وضع به همین ترتیب است، یعنی موسیقی دانان هم از نوشتن استفاده می کنند تا بتوانند ایده های خود را به دیگران منتقل نمایند. در موسیقی ایده ها و آهنگ ها با نشانه هایی نگاشته می شوند، در این صورت نوازندگان و اجرا کنندگان هم می توانند هر قطعه ناآشنایی را اجرا نمایند.

نت های موسیقی بر روز خطوطی نگاشته می شوند که با نام خطوط حامل شناخته می شوند. این خطوط به صورت افقی هستند که در شرایط معمول، پنج خط افقی در زیر هم هستند که در شرایطی خاص، تعداد این خط ها می تواند بیشتر شود.

اگر شما هم می خواهید که یک نوازنده حرفه ای شوید و هر آهنگی را بنوازید، حتما باید با اصول خواندن نت ها آشنا شوید و بتوانید از روی کتاب هم نت را بخوانید و اجرا نمایید. این مباحث تئوری موسیقی را تشکیل می دهند که ما امروز می خواهیم در ارتباط با خطوط حامل و نحوه نگارش نت ها صحبت نماییم.

خطوط حامل

چنانکه می‌دانید در نوشتن زبانهای فارسی و انگلیسی و… همواره حروف بر روی یک خط و پشت سر هم نوشته می‌شوند اما نت‌های موسیقی روی یک خط قابل نوشتن نیستند. علت آن است که نشانه و نماد تمام نت‌های موسیقی هم‌شکل اند و اگر بخواهیم روی یک خط نت‌نویسی کنیم، آنگاه نمی‌توان آنها را از هم تشخیص داد. به همین جهت خط مورد استفاده در موسیقی از پنج خط موازی و با فاصله‌ی کم تشکیل می‌شود که به خطوط حامل معروف هستند. خطوط حامل به ترتیب از پایین به بالا شماره‌گذاری می‌شوند بدین صورت خط اول، خط دوم، خط سوم، خط چهارم و خط پنجم .

مطابق شکل بالا ملاحظه می‌کنید هر چهار نت هم قیافه هستند درحالیکه هیچ‌یک از آنها هم‌نام نیستند و هریک شخصیت جداگانه‌ای دارند. این تشخیص به خاطر مکان قرار گرفتن نت‌ها در رو، زیر یا بالای خطوط حامل است. بنابراین چهار نت شکل بالا با اینکه قیافه‌ی یکسانی دارند ولی هریک نماینده‌ی یک صدای منحصر به فرد هستند، به عبارتی ما با چهار نت مختلف روبرو هستیم. در خطوط حامل علاوه بر اینکه روی پنج خط می‌توانیم نت بنویسیم، در چهار مکان دیگر هم در لابلای خطوط می‌توان نت نوشت. همچنین دو مکان دیگر یکی در پایین خط اول و دیگری در بالای خط پنجم بدین منظور وجود دارد. پس در یک خط حامل پنج خطی، تعداد یازده نت می‌توان ‌شناسایی کرد.

 کلید ها

 – همانطور که در بخش مربوط به خطوط حامل مشاهده نمودید، نوت های مستقر بر روی آن بیش از ۹ عدد نمی باشد(برخی از نت ها بنا بر توالی نت ها تکرار می شوند و در حین تکرار بر روی خطوط بالاتر حامل مستقر می گردند).

 – محدوده شنوایی انسان می تواند صداهای بسیار بم و بسیار زیر و بین این صداها را نیز بشنود(۲۰-۲۰۰۰۰ هرتز). در نتیجه صداهای بیشماری از بم ترین تا زیرترین صداها را می توان در محدوده شنوایی انسان جای داد. اگر به صداهایی مخصوص در این فاصله نت های مخصوصی را نیز اختصاص دهیم، مشاهده می نمایید که وسعت بسیار زیادی را برای نت ها باید در نظر بگیریم که مطمئنا بیش از ۹ نت مستقر بر روی خطوط حامل می باشد.

 – با توجه به توضیحات بند قبلی برای نگارش وسعت صدایی و نوت های بکار رفته در این وسعت، از نشان گرهایی که در سمت چپ همه خطوط حامل کار گذاشته می شود استفاده می گردد تا بتوان محدوده صدایی را توسط این نشان گر که در موسیقی به نام کلید شناخته می شود مشخص نمود. به عنوان مثال یک کلید مختص محدوده و صداهای بم، کلیدی دیگر مختص محدوده و صداهای متوسط و یک کلید دیگر مختص محدوده و صداهای زیرتر، در ابتدای سمت چپ خطوط حامل به نمایش در می آید.

 – با استفاده از این امر، می توان نگارش نت ها را بدون محدودیت(۹ عدد بر روی خط حامل) انجام داد و از تمامی ظرفیت وسعت صدایی انسان استفاده نمود.

سه نوع کلید

 – در موسیقی از سه نوع کلید استفاده می گردد: کلید فا(مختص صداهای بم) کلید دو(مختص صداهای متوسط) و کلید سل(مختص صداهای زیر)

 – هر کلید برای انجام وسعت عمل بیشتر به تعداد تدوین شده است به عنوان مثال از کلید فا دو عدد- از کلید دو چهار عدد و از کلید سل تنها یک عدد نگارش و تدوین شده است که در ادامه به توضیحات بیشتر در این رابطه می پردازیم.

 – هر ساز با توجه به محدوده صوتی که در اختیار دارد از کلید مخصوص خود نیز استفاده خواهد کرد به عنوان مثال اغلب سازهای ایرانی از کلید سل استفاده می نمایند و ساز کنترباس از کلید فا و سازی مانند پیانو از کلید سل و فا به طور همزمان(به دلیل دارا بودن وسعت صدایی بیشتر نسبت به سازهای دیگر) و ساز ویلن آلتو از کلید دو استفاده می نماید.

توجه به کلید

 – باید در نظر داشت که نت خوانی بر روی خطوط حامل با توجه به کلیدی که در سمت چپ خطوط قرار گرفته تعریف و خوانده می شود. پس اولین نکته در خواندن نت ها توجه به کلید است. به عنوان مثال نحوه نت خوانی روی خطوط با کلید دو متفاوت از کلید سل و نیز کلید فا می باشد.

– کلیدهای موسیقی و اشکال آن به شرح زیر است:

گستره صداها

در موسیقی اصوات از نظر بسامدی به چهار دسته تقسیم شده‌اند و جالب اینکه این کار با توجه به صدای آوازی انسان صورت یافته است. بخش‌های چهارگانه‌ی آوازی بدین ترتیب‌اند. ۱ـ دسته یکم صداهای زیر یا سوپرانو شامل صدای بالای زنان و کودکان، همچنین سازهایی نظیر نی، فلوت، کمانچه، ویلن، سرنا، تار و سه‌تار.

۲ـ دسته دوم صداهای میانه بالا یا آلتو که شامل صدای زنان بم‌خوان و همچنین صدای بالای بسیاری از مردان می‌شود. سازهایی چون تار و سه‌تار، سنتور و سرنا در این محدوده صوتی صدای خوشی دارند.

۳ـ دسته سوم صداهای میانه پایین یا تِنور که شامل صدای بالای مردان و همینطور صدادهی پایین سازهایی چون تار و سه‌تار و بخش بالایی صدای بربط (عود).

۴ـ دسته چهارم صداهای بم یا باس که شامل پایین‌ترین صدای مردان می‌شود. همچنین سازهایی نظیر بربط (عود) و تارباس نیز در این محدوده صدادهی ویژه‌ خود را دارند.