ردیف در تئوری موسیقی ایرانی

کشور عزیزمان ایران دارای فرهنگ و هنری غنی و چندین هزار ساله می باشد. موسیقی یکی از اولین هنرهایی بود که در ایران شروع به شکل گیری کرد و از آن زمان تاکنون، یکی از غنی ترین هنرهای ایران در جهان موسیقی آن محسوب می شود. موسیقی سنتی اصیل ایرانی که از زمان پیدایش تاکنون توانسته هر گوشی را نوازش دهد و به شنیدن آوازهای زیبا و نواهای دلکش دعوت نماید.

همانطور که در مقالات گذشته اشاره شد، موسیقی سنتی ایران دارای هفت دستکاه است که به صورت جداگانه به تشریح هریک پرداختیم. امروز هم در نظر داریم تا به صورت اختصاصی در رابطه با ردیف و جایگاه آن در موسیقی ایرانی صحبت نماییم.

مجموعه ردیف، یکی از ثبت و ضبط های موسیقیایی است که در زمان حکومت قاجار شکل گرفته است. این مجموعه با نام ردیف میرزا عبدالله هم شناخته می شود.

در مجموعه ردیف، زیرمجموعه هایی مانند هفت دستگاه موسیقی و پنج آواز ایرانی قرار گرفته اند. بر همین اساس کل مجموعه ردیف را می توان به دو بخش سازی (مخصوص اجرای ساز) و آواز (مخصوص اجرای آواز) تقسیم نمود.

لازم به یادآوری است که هفت دستگاه موسیقی ایرانی ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه، راست پنجگاه می باشند و پنج آواز ایرانی هم عبارت اند از دشتی، اصفهان، ابوعطا، افشاری، بیات ترک.

ردیف

موسیقی امروز ایران از دوره آقا علی‌اکبر فراهانی (نوازنده تار دوره ناصرالدین شاه) باقی مانده‌است که توسط آقا غلامحسین (برادر آقا علی‌اکبر) به دو پسر علی‌اکبرخان به نامهای میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی ملی ایران امروزه در دست است، بداهه‌نوازی این دو استاد می‌باشد که به نام «ردیف موسیقی» نامیده می‌شود.

ردیف در واقع مجموعه‌ای از مثالهای ملودیک در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم معنی است. گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسلهٔ زندیه و اوایل سلسلهٔ قاجاریه آغاز شده‌است. یعنی در اوایل دورهٔ قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیفی شد و جای مقامهای چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.

از اولین راویان ردیف می‌توان به خاندان فراهانی یعنی آقا علی اکبر فراهانی – میرزا عبدالله – آقاحسینقلی و… اشاره کرد. ردیفهایی که اکنون موجود می‌باشند: ردیف میرزا عبدالله – ردیف آقاحسینقلی – ردیف ابولحسن صبا – ردیف موسی معروفی – ردیف دوامی – ردیف طاهرزاده – ردیف محمود کریمی – ردیف سعید هرمزی – ردیف مرتضی نی داوود – و… می‌باشند. و هم اکنون ردیف میرزا عبدالله – صبا و دوامی کاربری بیشتری دارند و بیشتر در مکاتب درس موسیقی آموزش داده می‌شوند.

تاریخچه ردیف

با اینکه رواج موسیقی در ایران به قرون طولانی میرسد، امّا تمامی ثبت و ظبط های موسیقی ایرانی از دوره ی قاجار انجام شد و  اطلاعات کتبی بسیار کمی در حوزه ی موسیقی از زمان ماقبل قاجار وجود دارد. ردیف موسیقی ایرانی نیز در دوره ی ناصرالدین شاه قاجار و به دست یکی از پرآوازه ترین نوازندگان تار به نام علی اکبر فراهانی ثبت شد؛ گفته میشود هدف اصلی ایشان برای اینکار، دسته بندی و طبقه بندی موسیقی ایرانی بوده است.

البته نشر عمومی ردیف توسط علی اکبر فراهانی انجام نشد و این اتفاق به دست درویش خان (از موسیقی دانان مشهور ایرانی) افتاد. البته از آن دوره تاکنون تغییرات زیادی در ردیف موسیقی ایرانی انجام شده و به دست بسیاری از موسیقی دانان ایرانی از جمله داریوش طلایی، کیوان ساکت و… بازنویسی شده است.

ردیف نوازی

همانطور که گفته شد، ردیف به دو بخش آوازی و سازی تقسیم بندی میشود که قسمت آوازی مربوط به بخش اجرا توسط خواننده و قسمت سازی مربوط به بخش اجرا توسط نوازنده است. قطعاتی که در این مجموعه واقع شده اند و نوازنده این قطعات را اجرا میکند، به این کار اصطلاحاً ” ردیف نوازی ” گفته میشود.

ردیف نوازی تقریباً در تمامی سازهای ایرانی از جمله تار، سه تار، سنتور و… وجود دارد و این قطعات توسط نوازندگان مختلف اجرا میشود. معروف کتاب در این حوزه، ردیفِ میرزاعبدالله میباشد اما افرادی همچون ابوالحسن صبا و موسی معروفی نیز در این حوزه کتاب تالیف کرده اند.

ردیف آوازی

بخش دیگر مربوط به ردیف آوازی است که توسط خواننده اجرا میشود که نسبت که بخش سازی، گستردگی کمتری را دارا میباشد. در این بخش نیز قطعات و گوشه هایی تعبیه شده است که مختص اجرای آوازی بوده و توسط خواننده اجرا میشود.

مشهورترین کتابی که در این حوزه وجود دارد، کتاب ردیفِ عبدالله دوامی میباشد ولی منابع دیگری نیز وجود دارد.

چرا باید ردیف را یاد بگیریم؟

علی اکبر فراهانی به دلیل طبقه بندی کردن موسیقی اصیل ایرانی اقدام به تالیف ردیف کرده است؛ در نتیجه این مبحث در واقع جزء مهمی از موسیقی ایرانی میباشد و هر نوازنده و یا خواننده ای که در موسیقی اصیل ایرانی مشغول فعالیت است، برای یادگیری موسیقی ایران بر او واجب است تا آن را فراگیرد.

همچنین نوازنده و یا خواننده ی اصیل ایرانی، در صورتی که به هر دو بخش ردیف (هم آوازی و هم سازی) مسلّط باشد، کار در ادامه برای او راحت تر بوده و صدایی که از ساز و یا حنجره ی او خارج میشود، به مراتب شیرین تر و آماده تر خواهد بود.

شیوه‌ی یادگیری ردیف در موسیقی دستگاهی

شیوه‌ی رایج اما ناصحیح یادگیری ردیف، عبارت از به خاطر سپاری محتوای کتب ردیف بلافاصله پس از فراگیری راست و چپ‌های سازی بدون درک محتوای آن‌هاست. اما در شیوه‌ی یادگیری صحیح، هنرجو ابتدا بر انواع تکنیک‌های مضرابی نظیر ریز، درّاب و تکیه مسلط شده و با کوک، داینامیک و سونوریته به طور کامل آشنا می‌شود. دانستن کامل این تکنیک‌ها پیش از یادگیری ردیف منجر به افزایش توانمندی در درک و تحلیل ردیف‌ها و روند نغمگی شده، باعث می‌شود هنرجو به حالت دستگاه و فراز و فرود نغمه در گوشه‌ها نیز فکر کند و جملات را با تمام وجود لمس نماید. رسیدن به این سطح از درک ردیف، ولو در حد یک جمله، به هنرجو این توانمندی را خواهد داد که با استفاده از آن، ساعت‌ها در دستگاه‌های مختلف بداهه‌نوازی کند.

مراحل یادگیری ردیف

۱. پس از اشراف بر دوره‌ی متوسط نوازندگی و تسلط بر تکنیک‌های آن، هنرجو وارد مرحله‌یآموزش ردیف می‌شود. او در این مرحله جملات را می‌شناسد، حفظ می‌کند و با روند نغمگی و نت‌های ایست و شاهد و لحن موسیقی اصیل آشنا می‌شود. در این سطح از آموزشِ ردیف، مهارت شنیداری هنرجو در تشخیص نوع ردیف و دستگاه موسیقی به واسطه‌ی گوش سپردنِ مداوم به آهنگ‌های مختلفِ تنظیم شده در یک دستگاه خاص و مقایسه‌ی بین آن‌ها بالا می‌رود. اگرچه این مرحله ممکن است دو تا سه سال به طول بیانجامد، اما نوازنده پس از طی نمودن آن خواهد توانست در ردیف‌نوازی و تحلیل ردیف صاحب‌نظر باشد.

۲. بداهه نوازی دومین مرحله از آموزش ردیف است. در این مرحله هنرجو تلاش می‌کند با تکیه بر آن‌چه از نغمه، جمله و ریتم در ذهن دارد و بر اساس خلاقیت و ذوق و سلیقه‌ی شخصی قطعاتی را بنوازد.

۳. سومین مرحله، یادگیری جزئیات یا اصطلاحاً ریزه‌کاری‌های شیوه و سبکی است که هنرجو ردیف را در آن تمرین می‌کند مثل یادگیری تکیه‌ها و جایگاه و نحوه‌ی قرارگیری نت‌های زینت در سبک خاصی از نوازندگی. این مرحله باید زیر نظر یک استاد موسیقیِ صاحب سبک فراگرفته شود.

هنرجو پس از طی این مراحل، در کنار افزایش ارتباط با محرک‌های بصری و شنیداری خواهد توانست بین نمود بیرونی هنر و خمیرمایه‌ی درونی خود توازن ایجاد کرده و بر مبنای احساسات درونی‌، سبک شخصی خودش را در ردیف‌نوازی پایه‌گذاری کند.

نکات پایانی

• در برخی قسمت های متن به کلمه ی ” گوشه ” اشاره شد که در واقع همان قطعات و نغمه های این بخش از موسیقی اصیل ایرانی یعنی ردیف میباشد.
• در موسیقی ردیف ایرانی، گوشه ها معمولاً با شکل ها و استانداردهای مختلفی وجود دارند که تمامی گوشه ها در تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی از این شکل و شمایل پیروی میکنند که عبارتند از: پیش درآمد، درآمد، رِنگ، چهارمضراب و آوازی.
• از کتاب هایی که در این حوزه رواج دارد، میتوان به کتاب ردیف میرزاعبدالله اثر داریوش طلایی برای تار و همینطور کتاب ردیف میرزاعبدالله اثر پشنگ کامکار برای سنتور اشاره کرد. همچنین کتاب تحلیل ردیف اثر داریوش طلایی نیز جزء کتاب های مهم در این حوزه میباشد.