دستگاه چهارگاه از دستگاه های هفتگانه موسیقی سنتی ایرانی‎‎‎‎‎‎

موسیقی سنتی ایران متشکل از هفت دتگاه است. در راستای آشنایی با این دستگاهها در رابطه با همایون، ماهور، شور، راست پنجگاه، سه گاه صحبت کردیم و امروز به معرفی دستگاه چهارگاه خواهیم پرداخت.

دستگاه چهارگاه یکی از مهمترین و زیباترین مقامات ایرانی است که برخی معتقدند این دستگاه مادر همه دستگاههای ایرانی است. برخی دیگر نیز دستگاه شور را مادر همه دستگاههای ایرانی می دانند، گفتن این نکته هم ضروری است که دستگاه چهارگاه نسبت به دستگاه شور، قدمت بیشتری دارد. دستگاه چهارگاه دارای دو دانگ متقارن است و به همین دلیل به نام مادر دستگاهها از آن یاد می شود. دستگاه سه گاه و دستگاه چهارگاه را برادر یکدیگر می دانند زیرا ارتباط زیادی با یکدیگر دارند.

آهنگ های دستگاه چهارگاه بسیار انرژی بخش هستند  بهتر است در ابتدای صبح شنیده شوند. اگر در حالت خمودگی و کسلی، آهنگ های این دستگاه را گوش کنید انرژی تان برای یک روز کامل تامین خواهد شد. البته بعضی آهنگ های این دستگاه هم غم انگیز و دل شکسته هستند که از وقار و متانت برخوردار هستند. به طور کلی می توان گفت آواز چهارگاه نمونه کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست.

ویژگی های علمی دستگاه چهارگاه

این دستگاه، از نظر علم موسیقی یکی از مهم ترین و زیباترین مقامات ایرانی است. گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی می توان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه گاه و همایون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می شود.

در گام چهارگاه همیشه دو علامت نیم پرده برشو و دو علامت ربعی فرو شو با هم وارد شده اند و فواصل درجات این گام نسبت به نت پایه عبارت اند از: دو نیم بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ های آن هم با یکدیگر برابرند. نت شاهد این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است. حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، با نت «لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی می توان آن را از سایر گام ها تشخیص داد.

از میان مقامات ایرانی و به خصوص موسیقی مشرق زمین، شور، سه گاه و چهارگاه هستند که از این میان، مقام چهارگاه از همه مهم تر است. چهارگاه را گامی کاملاً ایرانی و خالص می دانند. این گام با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است. سوم بزرگ مانند گام بزرگ است (دانگ هایش مثل گام بزرگ (ماژور) مساوی بوده و فاصلهٔ آخر آنها نیم پرده است) و همین طور فاصلهٔ هفتم آن مانند هفتم گام بزرگ است و فاصلهٔ محسوس تا نت پایه نیم پرده می باشد.

از طرف دیگر این چهارگاه با گام کوچک (مینور) نیز ارتباط دارد و به طریقی تمامی گام های مختلف در یک جا جمع شده اند و بهترین صفات هر گام را انتخاب کرده تا گام چهارگاه را با صفات عالی تشکیل دهد. گام چهارگاه هم از نظر آوایی و هم گوشه های مشترک، شباهت زیادی با گام سه گاه دارد.

چهارگاه در گوشه زابل، کمی به اوج می رود. این گوشه با وجود اینکه نت شاهد و ایست ثابتی ندارد، ولی از حالت ریتمیک و ضربی بالایی برخوردار است ولی از این نظر، هیچ وقت به پای گوشه مخالف نمی رسد. مخالف اوج زیبایی چهارگاه است. حصار گوشه ای است که در عین زیبایی، کمی از نظر کوک برای نوازندگان به خصوص سنتورنوازان، مشکل ساز می شود. زیرا برای اجرای این گوشه در ادامه ردیف چهارگاه، بایستی نت «فا» را دیز کوک کرد (البته در راست کوک). یعنی نت فا، نیم پرده زیر می شود. این گوشه تا حدودی معادلات چهارگاه را به هم می ریزد و برای اینکه بتوان به ادامه ردیف پرداخت، بایستی فرودی مجدد به درآمد داشته باشیم. گوشه منصوری نیز معمولاً پایان بخش دستگاه چهارگاه است. حالات کرشمه، بسته نگار، حزین و زنگ شتر، به زیبایی در تمام چهارگاه، خودنمایی می کنند.

ویژگی های موسیقایی دستگاه چهارگاه

آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست. چرا که درآمد آن مانند ماهور، موقر و متین است و شادی و خرمی خاصی دارد. در ضمن آواز زابل در همه دستگاه ها و در اینجا حزن و اندوه درونی در آواز ما دارد. آوازی نصیحتگر، تجربه آموز و توانا مانند همایون دارد و آواز مویه و منصوری غم انگیز و حزین است. پس این دستگاه نیز به دلیل کمال خود هم گریه و زاری می کند و هم شادی می آفریند و گاهی مسرور و شادمان است و گاهی نیز غم انگیز و دل شکسته و با توشه ای از متانت و وقار عارفانه شرقی.

اما روی هم رفته چهارگاه را می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا داراست. از ناکامی ها و ناامیدی ها اشک غم می ریزد و در شادی ها و خوشی ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوری که به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده به وجود آورد.

دستگاه چهارگاه ضمن دارا بودن شخصیت مستقل از بعضی جهات به دستگاه سه گاه شبیه است. نت های «ر کرن» و «لا کرن» مشخصه اصلی این دستگاه است. بدیهی است با جابجایی فواصل می توان این نت ها را تغییر داد.

«دخترک ژولیده» و «رنگ مبارک باد» از جمله آثاری است که در چهارگاه ساخته شده اند.

گوشه «مخالف» اوج این دستگاه به شمار می آید. دستگاه چهارگاه در بین پاره ای از قدما به «دستگاه ملوک و سلاطین» نیز شهرت داشته است. دلیل این نام گذاری شاید به حالت رزمی و در عین حال فرح انگیز چهارگاه ارتباط داشته باشد.

به لحاظ حس شناسی مطابق نظر استاد مجید کیانی «چهارگاه» برآمدن آفتاب، سرآغاز زندگی، تابش نور، دیدن و شناختن و معرفت است. (مقام معرفت در وادی های هفت گانهٔ عرفان)

گوشه های دستگاه چهارگاه

گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه به ترتیبی که در ردیف نواخته می‌شوند، عبارتند از:

• درآمد: نت شاهد و نت خاتمه درجه اول است.
• زابل: نت شاهد درجه‌ی سوم و نت ایست درجه سوم یا اول است. از  طریق این گوشه می‌توان به
  دستگا‌های دیگر وارد شد.
• مویه: نت شاهد درجه سوم است و درجه پنجم ربع پرده کم می‌شود. نت ایست هم درجه چهارم می باشد.
• حصار: با این گوشه می‌توان وارد چهارگاه درجه پنجم شویم. نت ایست درجه پنجم می‌باشد.
• مخالف: نت شاهد درجه شش و نت ایست درجه چهار یا شش می‌باشد.
• منصوری: نت شاهد و نت ایست درجه هشتم (همان درجه اول ولی در اکتاو) است، مثل درامد، ولی در اوج زده می‌شود.

زنگوله: در ردیف موسیقی از آن به فرنگ هم نام برده شده قطعه‌ای است در وزن ۶/۸ که در ادامه قطعه پیش زنگوله می‌آید. نت شاهد آن روی تونیک (درجه اول)  چهار گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم گام چهارگاه است.

نمونه هایی از آثار برجسته در دستگاه چهارگاه در دوران معاصر

از جمله آثار مشهور دورهٔ معاصر که در دستگاه چهارگاه ساخته‌شده‌اند می‌توان به آلبوم دستان اثر پرویز مشکاتیان و با آواز محمدرضا شجریان، آلبوم کنسرت ۷۷ اثر شهرام ناظری و گروه کامکارها، قطعهٔ سلام صبحگاهی اثر حسن کسائی، و آلبوم نخستین دیدار بامدادی اثر کیهان کلهر اشاره کرد. قطعهٔ «دخترک ژولیده» از علینقی وزیری نیز در همین دستگاه است.موسیقی تیتراژ مجموعه تلویزیونی پدرسالار (ساختهٔ بهرام دهقانیار) نیز در همین دستگاه ساخته شده‌است.

برخی از شادترین و رقص‌دستگاه چهارگاه _ موسیقی به زبان ساده با محمد خدادادی
آورترین قطعات موسیقی سنتی ایرانی در دستگاه چهارگاه هستند. برای مثال، رِنگ «مبارک باد» که در عروسی‌ها در ایران به وفور اجرا می‌شود، در دستگاه چهارگاه است. آهنگ رقص بابا کرم نیز در همین دستگاه است. در مقابل، دستگاه چهارگاه در تعزیه‌خوانی نیز مرسوم بوده‌است و نوحه‌خوانی در این دستگاه متداول است.

سرود ایران جوان که اولین سرود ملی ایران دانسته می‌شود و توسط موسیو لومر ساخته شده نیز در دستگاه چهارگاه است. از اجراهای اخیر این سرود می‌توان به اجرای سالار عقیلی اشاره کرد.

«هم چنین شماری از تصنیف های گوش­ آشنای چهارگاه نیز از این قرارند: تصنیف «سفر کرده» با صدای دلکش، «بیا بیا» با صدای مرضیه، تصنیف­ های «شباهنگام» و «وای به دل» با صدای زنده ­یاد ایرج بسطامی، «از دلم بی­خبری» ساخته سلطان خانم و «بُتا بُتا» که در آلبوم «شش تصنیف قدیمی» بازخوانی شده ­اند، و همچنین تصنیف «خزان»، «بوی باران» و «هزار دستان» با صدای محمدرضا شجریان از نمونه­ های تصنیف­ های این دستگاه ­اند».