آواز ابوعطا ( سارنج یا دستان عرب) چیست؟

موسیقی سنتی ایران دارای هفت دستگاه است که بزرگترین این دستگاهها شور نام دارد. سایر دستگاههای موسیقی سنتی ایران که در مطالب قبلی به توصیفشان پرداخته ایم عبارت اند از : همایون، نوا، چهارگاه، سه گاه، راست پنجگاه و ماهور و شور.

آواز ابوعطا، یکی از آوازهای چهارگانه دستگاه شور است. سایر آوازهای این دستگاه عبارت اند از: بیات ترک، افشاری و دشتی. آواز یا نغمه اصطلاحی است که در موسیقی سنتی ایران، برای اینکه مجموعه ای از گوشه ها را توصیف کنند به کار می برند.

ابوعطا را با لقب های دیگری مانند سارنج (صلحی) و دستان عرب نیز می شناسند.

در ادامه این مطلب به توضیحات بیشتری در رابطه با آواز ابوعطا خواهیم پرداخت و شما را با این آواز و گوشه های آن بیشتر آشنا خواهیم نمود. با ما همراه باشید.

آواز ابوعطا چیست؟

واژه ابوعطا از ابو ایتام گرفته شده و به معنای پدر یتیمان است. طوایفی از ایل قشقایی نیز به ایل ایتام شهرت دارند. ابو عطا را همچون سارنگ ثبت کرده اند که به معنای مرغ خوش آواز است.

امروزه در سیستم تقسیم بندی ردیف موسیقی ایران اجرا می شود. نت شاهد آن درجه چهارم گام شور است و گسترده ملودی آن تا درجه هشتم گام شور می باشد. در واقع گام ابوعطا همان گام شور است، فقط نت های ایست (دوم شور) و شاهد ابو عطا(چهارم شور) ملودی این آواز را از شور جدا می سازد.

ابوعطا آوازی ایست حزین و درون گرا؛ البته شدت حزن آن در مقایسه با دشتی کمتر است،چنانچه در گوشه حجاز که اوج آواز ابوعطاست این حزن در جایی به دلیل نزدیک شدن به آواز دشتی به اوج خود می رسد.

احساسی که این آواز به شنوندهایش منتقل می کند، باعث می شود که او از جهان بیرون به جهان درون خود پناه برد و به واقع جایگاه زمانی مناسب برای شنیدن این آواز هنگام غروب خورشید یا در انتهای شب است.

آشنایی با آواز ابوعطا

همانطور که اشاره شد، آواز ابوعطا یکی از آواز‌های فرعی موسیقی ایرانی است و از متعلقات دستگاه شور به حساب می‌آید. این آواز از درجه‌ی دوم شور آغاز می‌شود. مثلا اگر شور سل داشته باشیم آواز ابوعطا از لا شروع می‌شود. در ادامه با سایر ویژگی‌های این دستگاه آشنا خواهید شد:

• نت ایست در آواز ابو عطا همان نت شروع است.
• نت شاهد آواز ابوعطا درجه‌ی چهارم شور است. مثلا اگر شور سل داشته باشیم درجه‌ی چهارم آن می‌شود دو، پس نت شاهد ابوعطا نت دو می‌شود.
• اصلی‌ترین گوشه‌ی این آواز گوشه‌ی حجاز است که اوج ابوعطا نامیده می‌شود که در ادامه بیشتر با آن آشنا خواهید شد.
• در ابوعطا بر خلاف شور نت پنجم متغیر نیست و دارای اهمیت کمی است.
• در ملودی گردانی ابوعطا بیشتر توجه در فاصله‌ی درجات دوم و چهارم شور است و گا‌ها یک توقف کوتاه و گذرا روی درجه‌ی سوم دارد.
• در آواز ابوعطا معمولا پس از گردش در گوشه‌های مختلف با فرود به محور اصلی دستگاه شور خاتمه می‌یابد که همین امر یکی از دلایل تعلق ابوعطا به شور است.
• به طور کلی اجرای آواز ابوعطا از درآمد ابوعطا آغاز می‌شود، به گوشه حجاز می‌رود و نهایتاً به محور اصلی دستگاه شور فرود می‌آید؛ در این مسیر درآمد ابوعطا تکرار نمی‌شود و این امر در کنار فرود به شور، وابستگی ابوعطا به شور را نشان می‌دهد.
• آواز ابوعطا را گاه با نام‌های سارنج، سرنی و دستان عرب نیز معرفی می‌کنند.
• در موسیقی بومی ایرانی آواز ابوعطا بسیار رایج است.

نام گوشه‌های ابوعطا

• سَیَخی
• حجاز
• چهارباغ (دارای یک ریتم سه ضربی آهسته است و می‌تواند به عنوان یک درآمد برای گوشه‌ی حجاز باشد.)
• گبری (این گوشه در پرده‌های حجاز نیز اجرا می‌شود و دارای یک روند نزولی از درجه‌ی پنجم به نت پایه‌ی شور است. این گوشه معمولاً با اشعاری در بحر هَزَج مُسَدَّس مقصور (بر وزن مَفاعیلُن مفاعیلن مفاعیل) و بیشتر با دوبیتی‌های باباطاهر خوانده می‌شود.)
• کرشمه در ابوعطا
• دوبیتی در ابوعطا
• بسته نگار در ابوعطا
• رامِکلی (این گوشه را داریوش طلایی به عنوان گوشه‌ای در ابوعطا دانسته)

مهم‌ترین گوشه‌ی ابوعطا (حجاز)

• حجاز مهم‌ترین گوشه‌ی ابوعطا نامیده می‌شود که از نظر اهمیت با خود آواز ابوعطا برابری می‌کند؛ به گونه‌ای که در برخی موسیقی‌ها مانند موسیقی ترکی و عربی به عنوان یک مقام موسیقی شناخته شده و بسیار کاربرد دارد.
• حجاز از نظر مد با ابوعطا تفاوت دارد. نت ایست حجاز و ابوعطا هر دو نت پایه‌ی شور است، اما نت شاهد در حجاز درجهٔ پنجم شور است و بیشتر ملودی بین درجات چهارم و هشتم شور متمرکز است (به جز در زمان فرود از حجاز، که دانگ اول شور به کار گرفته می‌شود).
• حجاز خود دارای اوج است و اوج در درجه‌ی ششم شور رخ می‌دهد و اگر ملودی بالارونده باشد این درجه ربع پرده بالا برده می‌شود (اما این کاربرد چنان خاص است که به این درجه لفظ نت متغیر اطلاق نمی‌شود).
• در حجاز جهش‌های بزرگ مثل چهارم و پنجم درست وجود دارد برخلاف ابوعطا که حداکثر جهش‌ها در فاصله‌ی سوم است.
• در هنگام اجرای آواز ابوعطا طولانی‌ترین گوشه، حجاز است و اوج آواز ابوعطا در گوشهٔ حجاز (و گاهی با کمک گرفتن از گوشه عشاق) شکل می‌گیرد.
• گوشهٔ حجاز از نظر نت شاهد و نت خاتمه با آواز دشتی (که آن هم از متعلقات دستگاه شور است) یکسان است و از نظر احساسی نیز تا حدی به آن نزدیک است، ولی مهم‌ترین وجه تمایز آوازدشتی با حجاز در آن است که در دشتی نت شاهد (درجهٔ پنجم شور) نت متغیر بوده و در حالت پایین‌رونده ربع پرده بم‌تر می‌شود، اما در حجاز این نت کمتر حالت متغیر دارد؛ همچنین، درجهٔ سوم شور در حجاز اهمیت بیشتری دارد تا در دشتی.

هرمز فرهت با اشاره به این تفاوت‌ها، ذکر می‌کند که تنها دلیل این که حجاز جزئی از ابوعطا دانسته می‌شود (و نه برعکس) این است که در موسیقی ایرانی سیر کلی اجرا از نت‌های بم‌تر به زیرتر است و در نتیجه قطعات با ابوعطا شروع شده و بعد به حجاز می‌رسند و به همین دلیل نامشان را از گوشه‌ای که از آن شروع شده‌اند، می‌گیرند. با این وجود، او گوشهٔ حجاز را به دلیل گستردگی‌اش و میزان اوجی که می‌گیرد یکی از برجسته‌ترین و جذاب‌ترین گوشه‌ها در ردیف موسیقی ایرانی نامیده‌است.

حس و حال آواز ابوعطا

ابوعطا را یک آواز غم انگیز و سوزناک معرفی می‌کنند و کمی به حس و حال دستگاه شور نزدیک است. برخی از موسیقی‌های مذهبی ایران مانند اذان، یا قرائت قرآن در گوشه حجاز ابوعطا اجرا می‌شوند به همین دلیل حس و حال این گوشه به حال و هوای عربی توصیف می‌شود.

در ادامه تصنیف بهار دلکش با شعر ملک الشعرای بهار، تار محمدرضا لطفی و آواز ابوعطای استاد شجریان را مشاهده کنید.

 تصنیف های مهم در ابوعطا 

برخی از تصنیف های مهم و ماندگار که در آواز ابوعطا خوانده شده‌اند عبارتند از:

• در دل آتش غم رخت تا که خانه کرد
• بهار دلکش رسید و دل بجا نباشد
• دستی نگیرد دست من
• در کنج دلم عشق کسی خانه ندارد‌ای ساقی سرمستان
• اشکم دونه دونه
• دل بردی از من به یغما‌ ای که به پیش قامتت
• دل هوس سبزه و صحرا ندارد
• ترمه و اطلس بیارین
• با قلب من بازی نکن‌ای خوب خوب
• ساقی بازم می‌بده نگو بسه
• توی ماشینم، ولی شاد و غزل خون می‌رویم