آموزش صداسازی در مداحی

یکی از سبک های خوانندگی که در کشور ما و کشورهای اسلامی رایج است، مداحی است. غالباً مداحان و سخنرانان مذهبی در رابطه با مسائل دینی و مذهبی به سخنرانی می پردازند و گاه ابیاتی را با بیان خاص خود می خوانند که به مداحی شهرت دارد.

و همانطور که می دانید یکی از مهترین الزاماتی که یک مداح باید داشته باشد، داشتن صدای خوب و بیان شیوا است. صدای زیبا و خوش مداح سبب می شود تا شنوندگان بتوانند بیشتر جذب صحبت ها و یا مداحی های او شوند و همین امر سبب انس بیشتر دلها و اشک گرفتن می شود.

داشتن یک صدای خوب یک استعداد ذاتی است که در بعضی ها وجود دارد و در بعضی دیگر وجود ندارد. اما پرورش صدا و آشنایی با تکنیک های پرورش صدا کاملا یک امر اکتسابی است و داشتن صدای خوب بدون آشنایی با روش های پرورش صدا، عملاً بدون فایده است.

اگر شخصی دارای استعداد خوش صدایی باشد و به تحصیل علم پرورش صدا بپردازد می تواند بسیار بسیار موفق عمل نماید و در خواندن؛ هم مداحی و هم آواز به پیشرفت های قابل ت.وجهی دست یابد.

امروز تصمیم داریم تا در رابطه با روش های پرورش صدا برای مداحی مطالب مفید و آموزنده ای را خدمت شما عزیزان بیان نماییم. امیدواریم این مطالب بتوانند یک راهنما و یک معلم خوب برای شما مداحان و خوانندگان عزیز باشند.

همراه ما بشید.

تمرین هایی برای آموزش صداسازی مداحان

در این بخش به انجام بعضى از تمرینات که در بالا رفتن کیفیت صداى شخص بى تأثیر نیست مى پردازیم.

الف) تمرین قوى کردن حنجره

منظور از حنجره قوى و صداى قوى، صداى بلند و یا فریاد نیست بلکه منظور حنجره وصدایى مى باشد که داراى بنیه اى بالا و قدرتى است که بعد از اجراى یک برنامه، توانایى خود را به طور کامل از دست نداده باشد و به اصطلاح ((زود نگیرد)). بعضى از اشخاص ‍ هستند که صداى آنها بسیار پرطنین و پرحجم و بلند است اما بعد از مدتى کار کشیدن از حنجره، تارهاى صوتى آنها از کار مى افتد و زود خسته شده و توان انجام فعالیت بیشتر از آن سلب مى شود؛ برعکس افرادى نیز هستند که صداى کم حجم ونازکى دارند اما حنجره آنها از قدرت خوبى برخوردار است و تارهاى صوتى او به زودى از کار نمى افتند.

آنچه مهم است این است که یک خواننده بتواند از ابتداى یک مجلس تا انتهاى آن را به تنهایى عهده دار شود و قدرت انجام یک برنامه کامل را داشته باشد، اگر چه این خصوصیت بعد ازسال ها مجلس دارى و اجراى برنامه براى شخص حاصل مى شود و به خصوصیات فردى از قبیل بنیه جسمانى ، حالت جمجمه، بزرگى قفسه سینه، بزرگى حفره هاى بینى و دهان و… نیز بستگى دارد.

خاطر نشان شدن این مطلب لازم است که بالا رفتن کیفیت صدا، رابطه مستقیم با کیفیت تنفس دارد. تنفس صحیح صدا را دلنشین تر مى نماید.

نکته دیگر اینکه تارهاى صوتى که صدا را تولید مى کنند، در واقع چند عضله ضعیف و کوچک بیشتر نیستند. چون عضلات رامى توان با ورزش قوى تر کرد، باید با ورزش دادن عضلات گلو و حنجره، صدا را قوى تر نمود تا دیرتر توان خود را از دست بدهند.

دقیقاً مثل یک بدنساز که با استفاده از دمبل هاى سبک و سنگین عضلات شانه و بازوى خود را قوى مى کند تا بعد از مدتى بتواند یک وزنه سنگین را بلند نماید. پس تنفس صحیح باعث پرطنین شدن صدا مى گردد و ورزش دادن عضلات باعث قوى شدن آن خواهد شد. در واقع ورزش عضلات بازو، دمبل زدن و ورزش عضلات حنجره، خواندن مى باشد.

تمرین قوى شدن صدا به این ترتیب است که؛ ابتدا با آرامش در محلى ساکت و آرام بنشینید و عضلات راشُل کنید سپس نفس عمیقى کشیده و در پایین ترین پرده، حرف ((آ)) را به صورت ممتد وکشیده ادا نمایید و آن قدر ادامه دهید تا بازدم شما تمام گردد.

دوباره ریه ها را تا جایى که امکان دارد، از هوا پر کنید و در حالت بازدم به صورت کشیده بگویید((آ)). این کاررا تا پنج دقیقه به طور مداوم تکرار نمایید. در این کار عجله نکنید و از پایین ترین حالت ممکن آغاز نمایید. وقتى که حس کردید که حنجره شما خوب گرم شده است، حرف((آ)) را در یک پرده بالاتر، با همان کیفیت اجرا کنید. این کار را همین طور پرده به پرده ادامه داده و بالا روید و این نکته را کسانى که مبتدى هستند باید توجه داشته باشند که به هیچ وجه نباید عجله نمایند. باید با حوصله این کار را به انجام رساند چون تمام پختگى صدا و قوت آن بستگى به تمرین در پرده هاى پایین دارد. این کار را که انجام دادید و به پرده آخر صداى خود در حرف ((آ)) رسیدید، حنجره شما به خوبى گرم شده است و بعد از این یک ربع تمرین، حالا مى توانید با تمام قدرت، یک بیت شعر را با آواز بلند (در اصطلاح شش دانگ صدا) بخوانید، بدون اینکه آسیبى به حنجره شمابرسد.

اگر در بین تمرین، هنگام بالا بردن پرده بعدى احساس خارش یا سوزش و یا سرفه نمودید، بدانید که عجله کرده اید و به توصیه این حقیر گوش نداده اید. در این حالت به پرده قبلى بازگشته و دقایقى آن را ادامه دهید و یا اینکه تمرین را براى مدتى قطع نمایید همچنین در پرکردن ریه ها هم نباید عجله کرد. ابتدا آهسته آهسته شکم را پرنموده و سپس سینه را پر نمایید تا جایى که شکم و سینه شما کاملاً متورم و مملوّ از هواباشد. اگر پرده هاى پایین را در یک فضاى بسته و پرده هاى بالا و شش دانگ را در یک محیط باز مانند کوه یا بیابان تمرین نمایید، بهتر خواهد بود و پیشرفت خود را مشاهده خواهید کرد و اگر بتوانید تمرین شش دانگ صدا را بعد از یک برنامه کوه نوردى قراربدهید، بسیار بهتر و ثمر بخش تر خواهد بود چرا که کوه نوردى باعث افزایش ظرفیت هوایى شش ها مى شود.

تمرینات فوق باید حداقل یک تا دو ماه به طور مستمر و همه روزه صورت گیرد تاصدا براى آغاز کار، صیقل پیدا نماید و از حالت ((نخراشیدگى )) بیرون آید.

ب) تمرین پرحجم کردن صدا

بعد از تمرینات قوى سازى صدا، نوبت به پرحجم کردن و پرطنین کردن آن مى رسد. یعنى وقتى یک خواننده در یک اتاق معمولى مى خواند، صداى او بر فضاى اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویى به طور مستقیم و یک نواخت شنیده شود. این خصوصیات یک صداى پرطنین مى باشد که در اصطلاح، این صدا را ((زنگ دار)) گویند که گرفتگى ندارد. البته هر نوع گرفتگى در صدا، مذموم نیست بلکه بعضى وقت ها به محزون بودن آن مى افزاید اما صدایى با این کیفیت، قابلیت کمترى براى مانور دادن و تحریر زدن دارد.

براى زنگ دار شدن صدا به تمرینات زیر توجه نمایید.

در حالتى راحت بنشینید و عضلات را رها نموده و کلماتى ازقبیل ((سنگ ، هَنگ ، زَنگ ،…)) که به ((نْگ )) ختم مى شوند را با آهنگى تودماغى، بامسدود کردن دهان با زبان و کشیدگى، اجرا نمایید.
یک شعر بیست بیتى را با نازک ترین آهنگى که مى توانید بخوانید و وقتى که گلوى تان خسته شد، پس از چند دقیقه استراحت دوباره از نو آغاز کنید.

حرف ((ر)) را به صورت مشدد و مستمر و کشیده ((ر، ر، ر،…)) ادا کنید.

گفتیم که پرطنین شدن صدا، با تنفس رابطه مستقیم دارد. براى اینکه طنین صداى خود راتقویت نمایید به این تمارین توجه کنید.

ابتدا یک نفس عمیق با کیفیتى که قبلاً گفته شد بکشید و ریه ها و شکم را از هوا پر کنید به طورى که شکم کاملاً بیرون آید. بعد صدا را در حالى که خارج مى کنید، آهسته وپیاپى بگویید: ((آه ، آه ، اوه ، اوه ، ایه ….)). توجه داشته باشید که هر چه این هوا آهسته تر و کندتر از شش ها خارج شود بهتر است و تکرار این تمرین صدا را بهتر و رساتر مى کند.

فک پایینى را شُل کنید سپس نفس هاى کوتاه و سریع ، از راه دهان بکشید و کم کم برسرعت آن بیافزایید تا جایى که صداى برخورد نفس ها را به سقف دهان تان بشنوید.البته نفس ها نباید از راه تنگى گلو بوده بلکه باید از پرده دیافراگم شکم باشد و از آن به عنوان تلمبه اى استفاده کنید و هوا را از راه شکم بیرون وداخل بکشید. این تمرین باعث قوى شدن عضلات زیر فک و اطراف گلو و شکم مى شود زیرا هنگام خواندن ، فشار زیادى به این عضلات وارد مى گردد.

بدن را شل کنید و هوا را به درون سینه بکشید، بدون اینکه هیچ گونه فشارى به سینه وارد شود؛ آن قدر که سینه از هوا پر گردد. سپس شمعى (یا یک باریکه کاغذ) را جلوى دهان تان بگیرید و هوا را خارج کنید، آن چنان که شعله شمع حرکت ننماید ولى هواى سینه به طور یک نواخت خارج شود. این تمرین باعث افزایش ‍ ظرفیت هوایى ریه ها و یکنواختى صدا مى شود که باید روزى سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با یک فوت کردن قوى، خاتمه یابد.

چانه را به سینه بچسبانید به طورى که وزن سر، روى چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنید به طورى که با این حرکت، سرتان بالا و پایین رود. سپس مدتى دهان را به حالت نیمه باز و راحت، استراحت بدهید.

دستانتان را زیر چانه بزنید (حالتى که انسان چیزى را تماشا مى کند) و فرض کنیدکه چیزى مى جوید و مکرردهان تان را باز و بسته نمائید. بعد از مدتى استراحت، دوباره این کار را انجام دهید. این تمرین و تمرین قبل، باعث قوى شدن عضلات چانه، شقیقه، و گلو مى شود و کم کم فک و گلو در اختیارشما در مى آید تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنید زیرا عدم توانائى در تلفظ واضح حروف و خستگى زودرس فک و دهان ، ناشى از ضعیف بودن این عضلات است.

یک شعر را ابتدا با صداى زیر و از نوک زبان و سپس با صداى بم و از ته زبانب خوانید در حالى که دهان مانند یک حفره شده و صدا با حجم بیرون مى آید. این تمرین نیز با قوى تر شدن زبان، باعث پرحجم شدن صدا مى شود. زیرا قسمتى از خواندن، به زبان بستگى دارد که با تغییر دادن فضاى دهان، موجب ایجاد صداى مناسب و حجم دلخواه مى شود.

ج) چند دستورالعمل کلى براى محافظت از حنجره

تمریناتى که تا اینجا گفته شد، باعث تغییرات محسوسى در تقویت و بهبود صدا مى شود، با این شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خوددارى گردد وتصور نشود که خواندن بستگى به این تمرینات خسته کننده ندارد. مطمئن باشید که اگر این دستورالعمل ها بدون شتاب زدگى انجام شود، اثرات ژرفى در صدا خواهد داشت اما اگر بدون دقت انجام شوند، باعث ضایعات جبران ناپذیرى خواهد شد.

به عنوان مثال در تمریناتى که در قسمت قوى شدن حنجره ذکر شد، اگر شخصى بدون گرم کردن حنجره، زیر آواز بزند و شش دانگ صدا را بیرون دهد، امکان پاره شدن تارهاى صوتى و یا ایجاد رگه هاى غیر قابل بهبود در صدا، وجود دارد. پس توصیه اول، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمارین مى باشد.

توصیه دیگر این است که بین تمرین ها نباید وقفه اى ایجاد شود و باید به طور مداوم صورت گیرد تا حنجره پختگى خود را آسان تر تحصیل کند و به طور کلى اگر کسى خواننده هم بشود، نباید تمرین را قطع کند و هر روز باید زمزمه اى داشته باشد تا حنجره، انعطاف خود را ازدست ندهد. درست مانند لولاى درب، اگر مدتى درب باز و بسته نشود باعث سفت شدن لولاها مى شود. به خاطر داشته باشید که بهترین چیز براى حنجره، خواندن وجلوگیرى از تنبلى و سستى آن است. البته از استراحت دادن آن هم نباید غافل ماند و باید از ((تاختن به حنجره )) پرهیز کرد.

حتى در مجلس نیز هرگاه حس کردید که حنجره شما خسته شده است مى توانید بدون آنکه سایرین متوجه شوند به آن استراحت بدهید. به این ترتیب که فک پائین راشُل کرده و با زبان کوچک راه حلق را مسدود نمائید، گوئى مى خواهید خمیازه بکشید به طورى که صداى آن در گوشها حس مى شود. این کار باعث استراحت لحظه اى حنجره تامدت کوتاهى مى گردد. بهترین استراحت براى حنجره قبل یا بعد از مجلس، ((خواب )) است. چنان چه وقتى یکى از قاریان مصرى که براى اجراى برنامه به ایران آمده بود، قبل از اجراى قرائت خود، مدتى مى خوابد و این کار را به بقیه قرّاء هم توصیه مى نماید. چون گفتیم که تارهاى صوتى، بافت عضله اى هستند و احتیاج به استراحت دارند.