مقام در موسیقی ایرانی

همه ما با موسیقی سنتی اصیل ایرانی آشنا داریم و تقریبا تمامی ما، هفت دستگاه اصلی موسیقی سنتی یعنی همایون، ماهور، شور، نوا، سه گاه، چهارگاه و راست پنجگاه را می شناسیم و حتی اگز نشناسیم با نام آنها آشنایی داریم.  مقام در موسیقی ایرانی واژه ای است که بسیار شنیده ایم اما شاید واقعا ندانیم که مقام چیست و به چه چیزی اشاره می کند.

موسیقی ایران بر اساس آواز ها دسته بندی شده است و آوازهای بزرگ را دیتگاه نام نهاده اند (همان هفت دستگاهی که به آنها اشاره شد.) هر دستگاه دارای تعدادی آواز و ملحقات است. در میان دستگاهها دستگاه شور از همه بزرگتر است و آوازهای مستقلی دارد که عبارتد از آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری و … .

اما اینکه مقام چیست و به چه موضوعی اشاره می کند را در ادامه مطلب مورد بررسی قرار خواهیم داد. با ما همراه باشید.

تفاوت موسیقی مقامی و دستگاهی چیست؟

بسیاری از افراد بر این عقیده اند که موسیقی دستگاهی ایرانی بر گرفته از موسیقی مقامی است. این نظریه در صدد است میان موسیقی مقامی قدیمی که تئوری آن توسط بزرگانی چون فارابی و عبدالقادر مراغی نوشته شده است و موسقی ایرانی امروزی ارتباطی بر قرار کند. اما به دلیل اینکه تئوری این دو سبک باهم تفاوت های زیادی دارند و تا کنون تئوری مشترکی برای آن دو کشف نشده است، نمی‌توان این موضوع را به اثبات رساند که آیا موسیقی دستگاهی تبدیل یافته ی موسیقی مقامی است یا خیر.

تعریف مقام‌ در موسیقی ایرانی

لغت مقام (یا گا‌ها پرده) برای دسته بندی و طبقه بندی انواع موسیقی شامل موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و آذربایجانی استفاده می‌شده یا می‌شود. مقام در دوره‌های مختلف تاریخی از جمله دوره‌ی معاصر کاربرد داشته و دارد.
برای ارائه تعریفی برای مقام می‌توان گفت: یک مقام مجموعه‌ نغمه‌هایی است که تحت فواصل مشخص و از پیش تعیین شده سازمان یافته‌اند. در واقع مقام‌ها را بر اساس ساختار اجرایی دسته بندی می‌کنند.
تعداد مقام‌ها در موسیقی‌های مختلف متفاوت است، به گونه‌ای که تعداد مقام‌های اصلی در موسیقی ایرانی ۱۲، در موسیقی ترکی ۱۳، و در موسیقی عربی تا ۱۴ عدد نام برده شده است. پس از گذر زمان و پیشرفت در علم موسیقی، طبقه بندی‌های مختلفی برای مقام ذکر شده و در برخی مناطق با همان نام مقام و در برخی دیگر، مفهوم دستگاه را جایگزین مقام کرده‌اند.

دیگر نام‌های مقام

چیزی که در موسیقی ایرانی مقام نامیده می‌شود در یونان باستان مد، در موسیقی هندی باراگا، در موسیقی جاوه پاتت، در موسیقی چینی تیائو، در موسیقی ژاپن شو، در موسیقی کره جو و در ویتنام دیه‌ئو نامیده می‌شود.

مُد چیست؟

مقوله «مد» به شکلی از گام اطلاق می‌شود که با مجموعه ای حالت های ملودیک مشخص همراه است. این نظم و ترتیب از یک هیرارکی مشخص تبعبت می‌کند. هیرارکی یعنی تعیین جایگاه و اهمیت شخصیت تن ها در رابطه با سایر تن های دیگر در یک اجرا معین و یا در یک مد معین هر مدی دارای یک هسته مدالی خاص خود است که سایر نت ها به گرد آن هسته مدالی نقش خود را ایفا می کنند.

مفهوم مد و مقام ارتباط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. در گذشته پیش از این که به تئوری موسیقی و کلیدهای آن پی ببرند از مد استفاده می‌کردند. به این صورت که هر توالی موسیقی که با نت به خصوصی شروع میشد را به صورت نام یک مد در نظر می‌گرفتند.

برای مثال مد اینونین شامل این نت ها بود: دو – ر- می- فا –سل- لا- سی

مد مقوله ای است کلی که ویژگی های موسیقائی بخش عظیمی از فرهنگ های جهانی را در بر می گیرد . سیستم های موسیقائی ملل مشرق زمین از مراکش تا اندونزی با سیستم های مدالی مشخص می شود . با این که سیستم های این فرهنگ ها مدالی است ، اما نباید از نظر دور داشت که همین سیستم ها در داخل همین فرهنگ ها هم با همدیگر متفاوت هستند.

این تفاوت ها هم در اصل وابسته به روابط پیچیده فرهنگی و تاریخی اقوامی است که موسیقی آن فرهنگ را سامان داده است.

نام مقام‌ های موسیقی ایرانی

در موسیقی ایرانی گاه به جای گوشه و دستگاه عنوان مقام را می‌نویسند و در برخی مواقع برای موسیقی‌های قوم‌های مختلف لغت مقام را به کار می‌برند و آن‌ها را زیر عنوان موسیقی مقامی دسته بندی می‌کنند. گا‌ها یک ملودی را مقام می‌نامند و گاه مقام را برای “مدهای” کهن‌تر ایران، مثلاً موسیقی روزگارعبدالقادر به کار می‌برند. برخی مواقع نیز از موسیقی ترک و عرب با عنوان موسیقی مقامی یاد می‌کنند.
برخی معتقدند که مقام های موسیقی ایرانی (پایه و اساس موسیقی ایرانی را ردیف تشکیل می‌دهد) مجموعه‌ی هفت دستگاه‌ها و پنج آواز است.

با این حال استاد روح الله خالقی درباره‌ی ردیف موسیقی ایرانی در قدیم گفته است:
“در کتاب‌های قدیم راجع به موسیقی ایرانی، دوازده مقام را موضوع بحث قرار می‌دادند که این دوازده مقام عبارتند از:

عشاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیر افکند، بزرگ، زنگوله، راهوی، حسینی، حجازی.
برخی چند دایره را هم ملایم طبع دانسته و آن‌ها را چنین نوشته‌اند:

زنگبار، گلستان، بهار، بوستان، عذری، وامق، زیر کش، حسینی، نهفت، حجاز.

علاوه بر دوایر فوق، شش آواز نیز ذکر کرده‌اند با نام‌های گوشت (گواشت)، گردانیا، سلمک، نوروز، مایه، شهناز.
علاوه بر این‌ها ۲۴ شعبه هم تشخیص داده‌اند با نام‌های دو گاه، سه گاه، چهار گاه، پنج گاه، عشیران، نوروز خارا، نوروز بیانی، نوروز عرب، نوروز صبا، حصار، نهفت، عزال، اوج، نیریز، مبرقع، ماهور، همایون، زابلی، اصفهانک، نهاوند، محیر، خوزی، رکب، روی عراق.
چند نام دیگر هم در کتب پیشینیان آمده است مانند مغلوب، بسته نگار، نیشابور (نیشابوری) و کوچک.”

اگر نگاهی به اشعار شاعران پارسی بیاندازیم، خواهیم دید که نام بسیاری از نغمه‌های موسیقی آورده شده است؛ که بیشتر آن‌ها در کتب علمی موسیقی یافت نمی‌شوند، ولی چون اغلب آن‌ها فارسی خالص و یادگاری از موسیقی ایران قبل از اسلام هستند بیان نام آن‌ها خالی از لطف نیست. برخی از این نغمه‌ها عبارتند از:
خسروانی، آئین جمشید، نوروز بزرگ، سروستان، جامه دران، بلغ سیاوشان، پالز بان، گل نوش، مشکدانه، نخجیر کان، نوش لبنیان، نهاوندی، نا قوسی، حقهء کاووس، سیوار تیر، تخت اردشیر، کین ایرج، نوروز کوچک، روشن چراغ، گنج باد آورد، شاد باد، دل انگیزان، آزاد وار، مهر گانی، کبک دری، سبزه در سبزه، راح روح، شیشم، تخت طاقدیس، مروای نیک، باغ شهریار، کین سیاوش، شب فرخ، نیمروز، گنج کاوه، سبز بهار، چکاوک، سرو سهی، اورنگی، اورامن، نوشین باده، هفت گنج، قالوسی، قفل روی، شبدیز، کیخسرو، بلغ سیرین، فرخ روز، گلزار، گنج سوخته، راه گل، در غم، سروستا، آرایش خورشید، شادروان مروارید، دلنواز، رامش جان، ماه بر کوهان، زیر قیصران ریا، ساز نوروز.

حال اگر برخی از نام‌های تکراری را حذف کنیم باز تعداد مقام های موسیقی ایرانی به بیش از صد مقام می‌رسد. قابل ذکر است که با گذر زمان عوامل بسیاری مانند نداشتن خط موسیقی و حمله بیگانگان موجب تغییر شکل و نوای این این نغمه‌ها شده است. همچنین تغییراتی که در موسیقی ایرانی رخ داده است موجب تبدیل مقام‌های دوازده گانه به هفت دستگاه و پنج آوازشده است.

هفت دستگاه عبارتند از:

دستگاه شور، دستگاه سه گاه، دستگاه چهارگاه، دستگاه همایون، دستگاه راست پنجگاه، دستگاه ماهور، دستگاه نوا

و پنج آواز عبارتند از:

آواز ابوعطا، آواز افشاری، آواز بیات ترک، آواز اصفهان ، آواز دشتی