دستگاه همایون از دستگاه های هفتگانه موسیقی سنتی ایرانی‎

موسیقی در جهان هستی، در سرتاسر طبیعت جاری و ساری است و می توان گفت خداوند روح و جسم انسان را با موسیقی آمیخته است و به آرامش رسانده است. ایران عزیزمان هم مانند همه هنرها، در زمینه موسیقی سرآمد و پیشتاز است و موسیقی سنتی و اصیل ایرانی که از دل بر می آید و بر روح و جسم می نشیند، در متن زندگی ایرانیان وجود داشته و دارد.

از موسیقی سنتی ایران با نام موسیقی دستگاهی هم نام برده می شود و به این علت است که موسیقی سنتی ایرانی، متشکل از هفت دستگاه است که یکی از این دستگاههای هفتگانه، دستگاه همایون است که امروز به ان خواهیم پرداخت.

همایون به معنی فرخنده و مبارک است و در بین دستگاههای موسیقی ایرانی بسیار منحصر به فر است زیرا از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده استفاده می کند. دستگاه همایون شامل نغمه ها و اوازهایی است که سینه به سینه منتقل شده است و امروز زیباتر و دلنشین تر خوانده می شود. همایون همان احساس غرور و وقار شاهانه است …

دستگاه در موسیقی سنتی ایران به چه معناست ؟

دستگاه ترکیب دو واژه دست + گاه به مفهوم جایگاه قرارگرفتن انگشتان نوازنده بر ساز ، معنای مکان و زمان نغمه را در بردارد. به تعبیر دیگر دستگاه موسیقی مجموعه ای از چند نغمه یا گوشه است که در گام ، کوک و فاصله نت ها با هم در هماهنگی کامل باشند . احتمالا در تقسیم بندی که از اواسط دوران قاجار صورت گرفته است ، به روایت منابع بسیاری موسیقی اصیل ایرانی به هفت دستگاه تقسیم شده و علاوه بر آن از پنج آواز نیز نام برده شده است که هر یک در زیر مجموعه یکی از دستگاه های هفت گانه قرار می گیرند و مجموعا دوازده مایه را تشکیل می دهند . دستگاه شور ، دستگاه همایون ، دستگاه ماهور ، دستگاه سه گاه ، دستگاه چهار گاه ، دستگاه راست پنچ گاه ، دستگاه نوا نام این دستگاه های هفت گانه هستند. دستگاه ها در موسیقی اصیل ایرانی ارتباطی درونی با یکدیگر داشته و برخی نغمه ها ( گوشه ها ) را با هم به اشتراک دارند . ” ردیف ” نام گوشه های هر دستگاه است که بصورت مجموعه ای گرد آورده می شود. همه دستگاه معمولا با ” درآمد ” آغاز شده به ” اوج ” رسیده و سپس در پایان ” فرود ” می کنند. دستگاه در موسیقی اصیل ایرانی قالب خاصی از یک قطعه کامل است که از قواعد و قوانین خاصی پیروی می کند و با همراهی ساز و آواز به اجرا می رسد .

تاریخچه دستگاه همایون

بطور کل می توان گفت که موسیقی میراثی است اصیل که سینه به سینه و نسل به نسل به دست ما رسیده است . در ریشه شناسی نام دستگاه همایون ، هماگون نیز خوانده می شود که به معنای خجسته و فرخنده است . عبدالقادر مراغی از موسیقیدانان قرن نهم هجری ، دستگاه همایون را به عنوان یکی از شعبات بیست و چهارگانه موسیقی برشمرده است ، اما موسیقیدانان امروزی این نظریه را از دیدگاه فواصل آن شعبه و آنچه که در دستگاه همایون در جریان است یکی نمی دانند. بنابراین نمی توان آن را نخستین سرمنشا تاریخچه همایون دانست .

ویژگی‌های گام همایون

مانند گام شور پایین می‌آید، زیرا در حالت صعودی احساس نمی‌شود.

فواصل گام همایون عبارتند از: نیمه دوم عظیم، دوم فوق عظیم، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده

دانگ‌های پله‌ای همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیمه بزرگ، یک  فوق العاده بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم شامل یک دوم  کوچک و دو دوم  بزرگ است.

گوشه‌های مهم دستگاه همایون عبارت‌اند از:

• درآمد
• چکاوک
• بیداد
• عشاق
• طرز
• بختیاری
• شوشتری
• لیلی و مجنون
• شکوه
• موالیان
• نی داوود
• نفیر
• فرنگ

توصیف و معرفی گوشه‌های مهم دستگاه همایون به ترتیب نواخته شدن  آنها در ردیف

• درآمد: نت کنترل درجه دو و نت توقف اولین درجه است.
• چکاوک: نت کنترل درجه چهار و  ایست درجه دوم گام هستند.
• بیداد: نت کنترل درجه پنج و نت ایست درجه چهار یا پنج است.
• شوشتری: نت کنترل درجه چهارم و نت ایست درجه دوم گام است و معمولاً در اکتاو بالا نواخته می‌شود.

آواز شوشتری

ترانه شوشتری گوشه دیگری از همایون در موسیقی سنتی ایران است. برخی از نوازندگان ترانه شوشتری را گوشه‌ای از همایون می‌دانند، برخی آن را یک دستگاه کوچک مستقل و برخی دیگر آن را آواز می‌دانند، اما معمولاً آن را در میان پنج آوز قرار نمی‌دهند. آواز شوشتری نقش برجسته‌ای در آثار خیام دارد و شرح مفصلی از این آواز در رساله موسیقی وی موجود است. نام آواز شوشتری به شهر شوشتر در استان خوزستان اشاره دارد که بعداً به مناطق دیگر گسترش یافت. آواز شوشتری که امروزه بسیار غنی و گسترده شده است، همراه با چند گوشه دیگر، اوج دستگاه همایون را تشکیل می‌دهد. احساس آواز شوشتری بسیار ناراحت کننده است، تا حدی که برای ایجاد احساس غم و اندوه در تعزیه خوانی به کار می‌رود، اما در موسیقی محلی نواحی جنوبی ایران، گاهی اوقات به صورت آوازهای ملایم پخش می‌شود. در مراسم شادی مانند حنابندان. از تصنیف‌های معروف در قالب ترانه شوشتری می‌توان به قطعه “بیا تا گل برافشانیم” ساخته حسین علیزاده با صدای علیرضا افتخاری، تصنیف بی قرار با صدای شهرام ناظری و تصنیف غوغای ستارگان توسط همایونخرم اشاره کرد.  یکی از نمونه‌های آهنگ‌های شاد در آواز شوشتری قطعه فولکلور شیرازی جینگ جینگ ساز میاد است.

احساس آواز اصفهان

ترانه بیات در اصفهان و همچنین ترانه شوشتری متعلق به همایون است. آواز بیات اصفهان یکی از اصیل‌ترین و باستانی‌ترین آوازهای ایرانی است که حالت دعایی دارد و احساس غم و شادی عمیقی در روح شنونده ایجاد می‌کند. منشأ آواز بیات اصفهان به شهر اصفهان و فرهنگ مردم آن برمی گردد و از آنجا که نت پایه و همچنین نت کنترل در درجه چهارم همایون است، متعلق به همایون تلقی می‌شود اما برخی از نوازندگان همچنین  آن را با دستگاه شور و همچنین دستگاه چهارگانه را مرتبط می‌دانند. یکی از ویژگی‌های آهنگ بیات اصفهانی این است که کلمات کاملاً و آرام شمرده هستند  و بسیار آرامش بخش و عمیق می‌باشند.

نام گوشه‌های مهم آهنگ اصفهان

درآمد، بیات راجع، عشاق، جامه دران، سوز و گداز، مثنوی، هداوندی، صوفی نامه، خجسته، اصفهانک، بوسلیک، عشیران

گوشه‌ها و آهنگ‌ها در دستگاه همایون

در ابتدا،  نمونه‌ای از گوشه‌ها و آوازها در همایون، ابتدا چند گوشه را ذکر می‌کنیم و سپس نام ترانه‌ها را در همایون به همراه سازنده و خواننده آن که همیشه مانند ستاره‌ای در آسمان اصیل ایرانی می‌درخشند، می‌شماریم. از جمله گوشه‌های دستگاه همایون، گوشه شکوه است که به دلیل حالت باشکوه آن بدین صورت نامیده می‌شود، گوشه چهارگاه که از طریق گوشه موالیان انجام می‌شود و هر دو در دستگاه همایون هستند و سپس با یک دستگاه به دستگاه چهارگاه می‌رسد. پرده، گوشه بختیاری، که نوعی موسیقی محلی از ایل بختیاری است و دارای محتوای موسیقی بسیار غنی از ایل بختیاری است که شامل گوشه طرز، گوشه شوشتری، گوشه راز و نیاز، گوشه نوروز صبا، گوشه لیلی و مجنون و گوشه سوزوگداز می‌باشد. هر یک از آنها یک تاریخچه مخصوص به خود دارد و آنها ساختار منحصر به فرد خود را دارا هستند. همچنین شعرهای “پاییز عشق” با آهنگسازی استاد بدیع زاده، کجایی پری، با صدای حسین قوامی با آهنگسازی همایون خرم، ساغرم شکسته و ساقی ساخته همایون خرم با ترانه بانو مرضیه، آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان نمونه‌هایی از ترانه‌ها در دستگاه همایون هستند. آنها در موسیقی ایرانی نام مشهوری دارند.